Historia

          Gmina Tereszpol, leżąca w większości na Roztoczu to przede wszystkim piękne lasy Puszczy Solskiej, przez które biegną liczne szlaki rowerowe i piesze, a turystów zachwyci pełen historii punkt widokowy na wzgórzu „Polak” w Panasówce. Malownicze, śródleśne wsie, które otaczają gminę Tereszpol oferują spokój i bliskość serca Roztocza. W gminie Tereszpol warto odwiedzić kościół parafialny z poł. XIX w. – dawną cerkiew oraz zabytkową plebanię, stojącą po drugiej stronie drogi.

          Odkryj historię jednej z największych zwycięskich bitew Polaków w powstaniu styczniowym, która rozegrała się na Wzgórzu Polak we wrześniu 1863 r., poszukaj opuszczonego, XIX w. dworku ordynackiego w Panasówce, a w Bukownicy śladów po nieistniejącej kolejce wąskotorowej. Odwiedź wieś Lipowiec, położoną na wierzchowinie Roztocza Zachodniego, przez którą przechodzą liczne szlaki turystyczne, zatrzymaj się w Szozdach, skąd widać już Bukową Górę.

OSADA TERESZPOL       

           Gmina Tereszpol powstała na wykarczowanych terenach leśnych. Na przełomie XVII i XVIII wieku za czasów IV or­dynata Marcina Zamoyskiego, podskarbiego wielkiego koronnego i jego żony Anny z Gnińskich powstała osada Tereszpol - zwana też niekiedy Terespolem. Nazwa wsi pochodzi od imienia kolejnej ordynatowej Teresy, żony Tomasza Józefa Zamoyskiego. Kolejne wsie powstały na początku XIX wieku, ale ich początków należy szukać w końcu XVIII wieku. Pierwotnie były to śródleśne osady zamieszkałe przez tak zwanych budziarzy. Dawna Gmina Tereszpol składała się między innymi z wsi zwanych: Bukownica, Dębianki, Lipowiec, Maziarnia, Poręby. W 1772 r. władze austriackie zagarnęły te obszary w ramach I zaboru Polski. Ziemie te włączono do cesarstwa Królestwa Galicji i Lodomerii. Kraj podzielono na cyrkuły i dystrykty. Powstał wtedy cyrkuł zamojski ,do którego należał Tereszpol. Zamoyscy mieli całą ordynację w jednym cyrkule.
Taki podział administracyjny w ramach państwa austriackiego trwał do 1809 roku.  W 1809 roku wojska Księstwa Warszawskiego i wojska napoleońskie pokonały Austrię i te obszary przyłączono do Księstwa, które to wzorem Francji podzielone było na departamenty i powiaty. Dzisiejsza Gmina Tereszpol znalazła się w składzie powiatu zamojskiego i departamentu lubelskiego.

           Księstwo Warszawskie upadło wraz z Napoleonem w 1815 r. a te ziemie włączono do Królestwa Polskiego pod berłem cara. Rosjanie pozostawili podział administracyjny z czasów Księstwa, z tym, że departamenty nazwano wojewódzkimi. Tereszpol znalazł się w granicach woj. Lubelskiego, obwodu zamojskiego i powiatu zamojskiego. W roku 1844 województwa zamieniono na gubernie, a obwody na powiaty. Od tej pory teren Gminy Tereszpol należał do guberni lubelskiej i powiatu zamojskiego.

UWŁASZCZENIE CHŁOPÓW

          W roku 1864 na mocy ukazu carskiego dokonano uwłaszczenia chłopów. Dotychczasowe obszary zostały uwłaszczone pomiędzy użytkujących je chłopów. Ważnym wydarzeniem po powstaniu styczniowym było utworzenie samorządowych gmin wiejskich. Gminę tworzyły zarówno grunty włościańskie ( chłopskie) i dworskie (folwarki). Częściami składowymi były gromady ( wsie) na czele z sołtysem, którego wybierało zgromadzenie gromadzkie. Organem uchwałodawczym gminy było zebranie  gminne, na którym prawo głosu mieli gospodarze posiadający, co najmniej 3 morgi gruntu. Zebranie wiejskie wybierało wójta i ławników ( zarząd gminy). W 1867 przeprowadzono reformę podziału administracyjnego Królestwa i utworzono wtedy powiat zamojski wraz z Gminą Tereszpol. W skład gminy wchodziły : Bukownica, Dębianki, Hedwiżyn, Lipowiec, Panasówka, Ratwica, Sochy, Szozdy, Tereszpol, Wolaniny.

I WOJNA ŚWIATOWA 

          W  roku 1914 wybuchła I wojna światowa i rok później wojska rosyjskie zostały wyparte z tych terenów - nastąpiła okupacja austro-węgierska  trwająca do jesieni 1918 roku. W odrodzonej Polsce  niewiele się zmieniło w podziałach administracyjnych. Granice Gminy Tereszpol oraz powiatu zamojskiego pozostały bez zmian, powstało za to woj. Lubelskie. W roku 1921 Gmina Tereszpol należała do powiatu zamojskiego i składała się z 15 miejscowości: Brodziaki leśniczówka, Bukownica wieś, Bukownica osada, Dębianki, leśniczówka, Hedwiżyn wieś, Lipowiec wieś, Maziarnia leśniczówka,  Panasówka leśnictwo, Poręby folwark, Ratwica leśniczówka, Ratwica wieś, Sochy wieś, Szozdy wieś, Tereszpol wieś, Wolaniny wieś. W całej gminie było 913 domów i 5395 mieszkańców.

II WOJNA ŚWIATOWA 

          1 września 1939 roku wybuchła II wojna  światowa.  W końcu września teren gminy został zajęty przez wojska niemieckie. Od 12 października 1939 r. władze niemieckie powołały Generalne Gubernatorstwo, a na czele stał gubernator Hans Frank. Generalna Gubernia dzieliła się na 4 dystrykty w tym na dystrykt lubelski. Nadal istniał podział na gminy i powiaty. W lipcu 1944 roku przyszło wyzwolenie, władze przyjmowały struktury państwa podziemnego, reprezentujące rząd londyński. Przy pomocy wojsk sowieckich zaczęto wprowadzać nowe rządy. Władzę przejął PKWN w Lublinie. Powrócono do granic przedwojennych gmin i powiatów. Obowiązywała w tym czasie Konstytucja Marcowa z 1921 roku. Na mocy dekretu PKWN z 23.11.1944 r. „O organizacji i zakresie działania samorządu terytorialnego" ustanowiono rady narodowe, które stały się organami ustawodawczymi gmin, powiatów i województw.  Organem wykonawczym był zarząd gminy, na czele z wójtem, a więc miejscową radę gminy przemieniono na Radę Narodową. Samorząd terytorialny istniał do 1950 roku.  Jego majątek przejęło państwo. Rozwiązano organ wykonawczy gmin ( wójta z zarządem) a ich kompetencje przyjęły rady narodowe. 25.09.1954 r. weszła w życie ustawa o reformie podziału administracyjnego. W  miejsce dotychczasowych gmin i gromad powstały nowe gromady (GRN), które miały mieć powiązania komunikacyjne, wspólne urządzenia gospodarcze, kulturalne i  zdrowotne. Radnych GRN wybierano co w wyborach powszechnych co 4 lata. Pierwsze wybory do miejscowe GRN przeprowadzono 05.12.1954 r. Radni zbierali się na sesjach, na których podejmowano uchwały.

Organem zarządzającym i wykonawczym rady było Prezydium Gromadzkiej Rady Narodowe.  Powstała również GRN w Tereszpolu w granicach powiatu biłgorajskiego. GRN  były zbyt słabo finansowane przez państwo i miały bardzo wąskie kompetencje.  29 lipca 1972 roku sejm uchwalił ustawę O utworzeniu gmin i zmianie ustawy o RN (Radach Narodowych).Na podstawie tej ustawy 5.12.1972 roku Wojewódzka Rada Narodowa w Lublinie podjęła uchwałę o powołaniu gmin w miejsce dotychczasowych gromad w tym również o powstaniu gminy Tereszpol. ( Dz.Urz. WRN Lublin nr 12 poz. 239 rok 1972).  Powołanie gmin wiejskich weszło w życie z dniem 1 stycznia 1973 r. Gmina Tereszpol rozpoczęła swoja działalność na początku roku 1973 i należała do powiatu biłgorajskiego. Zamiast prezydium wprowadzono organ administracji państwowej, którym został naczelnik gminy a jego pomocniczym organem był urząd gminy.

         Naczelnik był organem wykonawczym i zarządzającym Gminnej Rady Narodowej. Organem uchwałodawczym była Gminna  Rada  Narodowa. Rada spośród swojego grona wybierała Prezydium. Do 1975 roku Gmina Tereszpol należała do powiatu biłgorajskiego w ramach województwa lubelskiego. W tymże czasie nastąpiła likwidacja powiatów i powołano dwustopniowy podział administracyjny kraju.  Gmina Tereszpol od 1975 roku należała do województwa zamojskiego.  Większość kompetencji zlikwidowanych organów powiatowych przyjęły gminy, a część województwa. Gmina Tereszpol działała do połowy 1976 roku, ponieważ w wyniku decyzji władz wojewódzkich została zlikwidowana a jej teren włączono do gmin: Zwierzyniec i Biłgoraj.

PRZYWRÓCENIE GMINY TERESZPOL

          Po licznych interwencjach mieszkańców gminy w styczniu 1984 roku Gmina Tereszpol została przywrócona  ( bez Hedwiżyna i Soch). Stary ustrój gminy funkcjonował do 1990 roku. 8 marca 1990 roku sejm uchwalił ustawę o samorządzie gminnym. Zaczął się nowy okres w historii gmin.  Dzisiejsza gmina to podmiot prawa wyposażony w kompetencje z zakresu prawa administracyjnego oraz w osobowość prawa cywilnego. Przepisy kształtujące ustrój polskiej gminy świadczą o tym, że jest ona formą zdecentralizowanego zarządzania sprawami publicznymi. Obecnie Gmina Tereszpol znajduje się w powiecie biłgorajskim leżącym w południowej części województwa lubelskiego i posiada 6 sołectw : Bukownica, Lipowiec, Szozdy, Tereszpol-Kukiełki, Tereszpol-Zygmunty, Tereszpol-Zaorenda z Panasówką.

Opracowała: Maria Skóra